شرح "رساله حقوق" امام سجاد علیه السلام
اشاره:
نمی دانم تا به حال نام "رسالة الحقوق" امام سجاد علیه السلام را شنیده اید یا نه؟
این رساله، یکی از مکتوبات گرانسنگی است که از سرچشمه وجود فیاض آن امام به حق ناطق جوشیده است.
این رساله مختصر در حقیقت درسنامه ای اخلاقی است که ترسیم کننده یک سلسله خط و مشی های رفتاری در حوزه تعاملات فردی و اجتماعی است.
آن امام همام در این منشور جاوید، پنجاه و یک حق الهی را در هفت دسته بر می شمارد:
اول: حق خداوند
دوم: حق نفس و اعضای بدن
سوم: حق افعال عبادی
چهارم: حق سائسان و رعایا
پنجم: حقوق خویشاوندان
ششم: حقوق برخی اصناف اجتماعی
هفتم: حق مالی
در اینجا مراد از حق، احکام و وظایفی است که از سوی خداوند نسبت به اصناف مختلف بر انسان جعل شده است. این حقوق منحصر به وظایف الزامی مؤمن نیست و شامل احکام استحبابی نیز می شود. به علاوه این حقوق منحصر به احکامی نیست که نقض آنها معصیت (مستوجب مجازات اخروی) محسوب شود یا موجب اجرای مجازات دنیوی (حد و تعزیر شرعی) گردد، بلکه رساله حقوق در بردارنده وظایف اخلاقی یک مؤمن است.
رساله حقوق در بردارنده اهم حقوق الهی و وظایف اخلاقی است و در هر حق نیز اهم جوانب آن بیان شده است.
در این سلسله نوشتارها به خواست خدا برآنیم تا شرحی اجمالی از این "رساله حقوقی" به دست دهیم تا چراغ پرتو گستری باشد در راه بندگی و بالندگیمان
شکوری - گروه دین و اندیشه تبیان
آنچه گذشت:
در چهارمین شماره درسنامه اخلاقی جاوید، امام سجاد علیه السلام، از حقوق زعما و رهبران سیاسی جامعه سخن به میان آورد که می بایست توسط رعیت نصیحت شوند، چرا که مردمان اسباب آزمایش و ابتلای زعیمان جامعه اند، در واقع امام سجاد با توجه به شرایط سیاسی و حکومتی آن روزگار ، شیعیان خود را به تقیه فراخوانده است.
درباره حقوق رعیت نیز از زبان آن امام همام شنیدیم که فرمود بدان که تو در پرتو برخى ویژگیها و توانمندیها بر آنان سرورى و فرمانروایى یافته اى ، پس سزاوار است که از موقعیت فرمانپذیرى آنان سوء استفاده نکرده ، بر ایشان رحم آورى و آنان را مورد حمایت و شکیبایى قرار دهى .
و در ادامه، امام عبادت پیشگان: پیرامون حقوق نزدیکان همچون پدر و مادر، همسر، برادر، فرزند و...سخنانی نغز و شنیدنی دارد که به گوش جان می شنویم:
19- حقوق متقابل زن و مرد در نظام همسرى
حق زنى که به وسیله ازدواج در دایره سرپرستى مرد قرار مى گیرد، این است که مرد به فلسفه همسرى و ارزش وجودى وى توجه داشته باشد و بداند که خداوند، زن را مایه آرامش ، آسایش انس و پاسدارى از زندگى و نظام خانواده قرار داده است . و نباید از او انتظارى مغایر با این امور داشت .
اصولا زن و مرد آن گاه که همسر خویش را موهبتى الهى بدانند که خداوند به او عطا کرده است . آن گاه با چنین بینش و نگرشى ، ضرورى است که هر کدام از آنان نعمت خدا به به شایستگى ارج نهاده ، براى هم انیس و همراهى مهربان و رحیم باشند.
در این میان هر چند وظایف مرد در میدان مدیریت نظام خانواده و تنظیم آن فزونتر است و جنبه مدیریت وى - در امور مباح - تقویت شده است ولى این تقدم و اولویت هرگز نباید مورد سوء استفاده قرار گیرد و وسیله بى مهرى به حقوق زن باشد ، زیرا زن به هر حال حق رحمت ، انس آرامش و کامجویى دارد و مرد می بایست که این حقوق را براى او تامین کند و نباید نحوه مدیریت و برنامه ریزى او مایه از میان رفتن حقوق یاد شده زن گردد.1
20- حقوق مملوکان برمالکان
حق مملوکان بر مالکان این است که مالک بداند انسان زیردست او، همانند او مخلوق وبنده خداست .
مملوک با وارد شدن در ملک مولاى خویش به منزله گوشت و خون مولا مى شود یعنى همان گونه که انسان از اعضاى وجود خود، هم کار مى کشد و هم نسبت به آنها رافت و دلسوزى دارد، نسبت به مملوکان و خدمتکاران خویش نیز این چنین است .
مالک باید بداند که آفریدگار خدمتگزار و مملوک خویش نیست ؛ تنها مالک اوست. بنابراین مالک بر مملوک خدایى ندارد و در قلمرو قوانین الهى مى تواند از تو کار بکشد و انتظار داشته باشد.
مالک و ارباب، نه گوش و چشم خدمتکارش را آفریده و نه واقعا روزى رسان اوست . آفریننده و روزى رسان ، تنها خداست و اوست که مملوک را تحت فرمان مالک به امانت سپرده است .
از این مالک باید رفتارى خدا پسندانه داشته باشد هر چه مى خورد به مملوک خویش هم بدهد و هر چه مى پوشد به مملوک خویش بپوشاند، کار بیش از طاقت بر عهده اش ننهد و اگر نسبت به او نفرت و بیزارى پیدا کرد، او را بفروشد و مورد آزار و شکنجه قرار ندهد. ولا قوة الا بالله.2
حقوق خویشاوندان
21- حقوق مادران
حق مادر این است که بدانى او تو را به گونه اى نگهدارى کرده رشد داده و پروریده است که نظیر و مانند ندارد. از شیره وجودش به تو خورانده است ، و این کارى است که جز مادر ، کسی در حق دیگرى انجام نداده و نمى دهد.
مادر با تمام وجودش از تو حمایت و مراقبت کرده و تمامى سختیهاى دوران باردارى را بر خویش هموار ساخته است تا تو گام بر زمین نهاده اى .
مادر دلخوش بود که تو را سیر کند، هر چند خود گرسنه بماند؛ تو را بپوشاند، سرت سایه افکند، هرچند خود طعم آفتاب را بچشد؛ خود سختى کشد و تو را به ناز پرورد؛ بیدار ماند و تو را به خواب نوش کند.
آرى مادر! تنش ظرف وجود تو، دامنش ، آرامشگاه تو و جانش ، سپر بلاى تو است .
سرد و گرم جهان را به خاطر تو به جان خرید و تو باید در خور چنین فداکارى و محبتى ، شکرگزار و حق شناس وى باشى ! و البته این حق شناسى را - با چنین وسعت وژرفایى! - جز توفیق و کمک خداوند نتوانى ! 3
حق فرزند این است که توجه کنى او جزئى از وجود توست . فرزند با هر خیر و شرى که داشته باشد، منتسب به پدر است. تو نسبت به ادب ، خداشناسى ، رفتار عبادى و دینى او مسوول هستى و در قبال آن پاداش و یا کیفر خواهى داشت. پس فرزندت را چنان پرورشى ده که در دنیا مایه افتخار و زینت تو باشد و در آخرت نزد خداوند معذور باشى
22- حقوق پدر
حق پدر این است که بدانى اصل توست و تو شاخه وجود اویى . اگر او وجود نداشت تو نیز گام به عالم وجود نمى گذاشتى . پس هرگاه ارزشى در زندگى و وجود خود یافتى ، بدان که آن نعمت را از پدر دارى . پس بدین پایه و در خور شاءن او، قدردان و سپاسگزارش باش و لا قوة الا بالله
23- حق فرزندان و مسؤولیت سرپرستى آنان
حق فرزند این است که توجه کنى او جزئى از وجود توست. فرزند با هر خیر و شرى که داشته باشد، منتسب به پدر است .
تو نسبت به ادب ، خداشناسى ، رفتار عبادى و دینى او مسوول هستى و در قبال آن پاداش و یا کیفر خواهى داشت .
پس فرزندت را چنان پرورشى ده که در دنیا مایه افتخار و زینت تو باشد و در آخرت نزد خداوند معذور باشى . و لا حول و لا قوة الا بالله 4
24- حقوق برادران
حق برادر این است که او را دست کار آمد و کارگشاى خویش بدانى . و وى را پشتوانه اى امن و مایه عزت و اعتماد به شمار آورى . و بدانى که او نیروى تو در برابر مشکلات و ناهنجاریهاست . پس او را در گناه و معصیت حق و وسیله ظلم به حقوق الهى قرار نده .
او را در اصلاح امور خویش رها مکن و در برابر دشمنان تنها مگذار، میان او و شیاطین مانع شو، از نصیحت کردن او دریغ ننما و در مسیر خدا همواره به او توجه داشته باش اگر فرمانبر خدا و بنده مطیع فرمانش باش - ولى اگر اهل گناه معصیت بود، فرمان و خواست خدا را بر خواست او مقدم دار.5
25- حق مولى و آزاد کننده عبد
بنده اى که بوسیله مولایش آزاد شده باید سپاسگزار لطف مولایش باشد؛ چه این که مولا را از ذلت بندگى رهانیده و به او عزت آزادى بحشیده است ،...
بهره ورى از امور حلال دنیا را بر او ممکن ساخته و تمامى وقت و امکاناتش را در اختیار او نهاده تا به هر اندازه خواست به عبادت خداوند بپردازد...
مولایى که بنده را آزاد مى سازد، نزدیکرین کس به آن آزاد شده - پس از خویشاوندان رحمى رحمى او - است . اگر مولا نیازى به کمک و همیارى پیدا کرد، سزاوارترین کس به یارى دادن او، همان آزاد شده اوست .*6
